Μάθημα: Ορθόδοξος Πολιτισμός

Πανεπιστήμιο Πειραιά
Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης
Εργαστήριο Τοπικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης (Ε.ΤΟ.Π.Α.)
Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα: Κοινωνία, Πολιτισμός και Θρησκεία
Ορθόδοξος Πολιτισμός
_________________________________________________

http://www.etopa.gr/index.php/downloads/orthodoxos-politismos/

Περιγραφή Προγράμματος

Κατά τον Σ. Π. Χάντινγκτον στη μεταψυχροπολεμική εποχή οι πολιτισμικές ταυτότητες διαμορφώνουν τα πρότυπα της συνοχής, της διάσπασης και της σύγκρουσης στον σύγχρονο κόσμο [Samuel P. Huntington, Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης (Αθήνα: Terzo books, 1998), 18]. Στην προοπτική αυτή ο σύγχρονος πολυπολικός και πολυπολιτισμικός κόσμος διαιρείται σε εννέα πολιτισμικές ενότητες, οι οποίες προσδιορίζονται με βάση τη θρησκεία, την ιστορία, τη γλώσσα, τις αξίες, τα έθιμα και τους θεσμούς. Στο πλαίσιο αυτό ο ορθόδοξος πολιτισμός της Ανατολής αποτελεί έναν από τους πόλους του σύγχρονου κόσμου και η γνώση του συμβάλει στην κατανόηση του 21^ου αιώνα.

Σε μεγάλο βαθμό ο πολιτισμός της Ελλάδας, των Βαλκανίων και της Ρωσίας έχει ταυτιστεί με τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό και την Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Πράγματι, η ιστορία, ο πολιτισμός και η τέχνη της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ή αλλιώς του Βυζαντίου, επηρεάζουν, αν δεν καθορίζουν, τις σχέσεις των λαών της ορθόδοξης χριστιανικής Ανατολής με τους λοιπούς λαούς, τόσο της Δυτικής Ευρώπης όσο και του λοιπού κόσμου. Πρόκειται για την διαχρονική αξιοποίηση και ανάπτυξη μιας μακραίωνης πολιτισμικής κληρονομιάς. Από τα παραπάνω καθίσταται εμφανής η σημασία της γνώσης της ιστορίας, της γραμματείας και της τέχνης του ορθόδοξου πολιτισμού. Στην προοπτική αυτή η μελέτη των προαναφερόμενων βασικών γνωστικών αντικειμένων της Ορθοδοξίας στο πλαίσιο του Προγράμματος οδηγεί στην κατανόηση του ορθόδοξου πολιτισμού και κατ’ επέκταση του σημερινών Ελλήνων, Σέρβων, Βουλγάρων κ.ά. ορθόδοξων λαών.

Η μελέτη της Εκκλησιαστικής Ιστορίας χρησιμεύει όχι μόνο στην κατανόηση της γενικής ιστορίας των μέσων χρόνων της Ανατολής, αλλά και στην ερμηνεία σύγχρονων πολεμικών συγκρούσεων, αντιθέσεων και λοιπών κοινωνικών και άλλων καταστάσεων. Η εικονομαχική έριδα, για παράδειγμα, δεν δίχασε μόνο την αυτοκρατορία για ενάμιση αιώνα, αλλά αποτελεί την αιτία για το ότι οι κάτοικοι της σύγχρονης Ελλάδας είναι Ορθόδοξοι και όχι Ρωμαιοκαθολικοί. Σε πολλές ανάλογες περιπτώσεις το εκκλησιαστικό παρελθόν ευθύνεται για το σημερινό πολιτικό παρόν και προδικάζει το μέλλον. Εκτός από τα προαναφερόμενα η γνώση της Εκκλησιαστικής Ιστορίας καθίσταται αναγκαία για τον ερμηνεία των συνθηκών μέσα στις οποίες έλαβε χώρα η συγγραφή των έργων της Χριστιανικής Γραμματείας.

Η μελέτη της Χριστιανικής Γραμματείας και ειδικότερα των πατερικών κειμένων αντιπροσωπεύει την συνέχεια της αρχαίας κλασικής ελληνικής γραμματείας, πολλά στοιχεία της οποίας ενσωματώνει ή χρησιμοποιεί, μας φέρνει σε επαφή με τον πολιτισμικό πλούτο της θεολογικής και πνευματικής παραγωγής του παρελθόντος. Μέσα από τα κείμενα των Πατέρων κατανοούμε τον τρόπο σκέψης των πολιτών της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, καθώς και τις θεολογικές τάσεις οι οποίες με τη σειρά τους επηρέασαν τις διάφορες μορφές τέχνης της αυτοκρατορίας. Πρόκειται για ένα παρελθόν το όποιο συνδέεται με τα επόμενα χρόνια σε σημείο που επηρεάζει άμεσα τη σύγχρονη πραγματικότητα γενικά και ειδικότερα τη νεοελληνική. Για παράδειγμα, αν δεν γνωρίζει κάποιος τις θεολογικές χριστολογικές διδασκαλίες του 4^ου-5^ου αιώνα δεν μπορεί να κατανοήσει την θρησκευτική, πολιτισμική και εθνική παρουσία των Αρμενίων, ή των Κοπτών της Αιγύπτου σήμερα. Επίσης, αν δεν έχει ακούσει κάποιος την Ρόδη στον «Ποιμένα» του Ερμά (1^ος-2^ος αι. μ.Χ.) δεν μπορεί να κατανοήσει τις επιρροές του Δάντη (1265-1321) κατά την παρουσίαση της Βεατρίκης στη «Θεία Κωμωδία», ή το θέμα της λουόμενης γυμνής κόρης, Μοσχούλας, στο διήγημα «Όνειρο στο κύμα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1851-1911).

Έχοντας μια γνώση της ιστορίας και της πατερικής γραμματείας γίνεται κατανοητή η θεωρητική βάση της βυζαντινής τέχνης και οι επιρροές της στον σύγχρονο κόσμο. Πράγματι, η βυζαντινή μουσική αναπτύσσεται και υπηρετεί την θεολογία της Ορθόδοξης Ανατολής. Ταυτόχρονα, αποτελεί τη μουσική συνέχεια των λαών της τουρκοκρατούμενης αυτοκρατορίας. Ένα από τα πολλά παραδείγματα αυτών των επιρροών στην οθωμανική μουσική και το δημοτικό τραγούδι θα μπορούσε να αποτελέσει ο Πρίγκηψ Δημήτριος Καντεμήρης (1673-1727), θεωρητικός της βυζαντινής μουσικής και συνθέτης άνω των 300 λαϊκών μουσικών έργων. Ανάλογα παραδείγματα βρίσκουμε στην βυζαντινή αγιογραφία, μικροτεχνία, μεταλλοτεχνία, κλπ.

Μέσα από το τρίπτυχο Εκκλησιαστική Ιστορία, Χριστιανική Γραμματεία και τέχνη, το Πρόγραμμα επιχειρεί να συνδέσει το λαμπρό παρελθόν της Ορθόδοξης Ανατολής με το σήμερα. Πρόκειται για μια πολυεπίπεδη συνθετική διερεύνηση η οποία ευελπιστεί να οδηγήσει σε μια άλλη οπτική κατανόησης του σύγχρονου πολυπολικού και πολυπολιτισμικού κόσμου μας.

Εκπαιδευτικά αποτελέσματα

Το Πρόγραμμα στοχεύει, στο να γνωρίσει στους εκπαιδευόμενους τις κύριες επιρροές της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ορθοδοξίας στον σύγχρονο πολυπολικό και πολυπολιτισμικό κόσμο.

Επομένως, ο/η εκπαιδευόμενος/η θα είναι σε θέση να:

Γνωρίζει:

• ότι το Πρόγραμμα προσεγγίζει την ιστορία της Ορθόδοξης Ανατολής, δίνοντας έμφαση σε σημαντικά καθοριστικά γεγονότα τα οποία επηρεάζουν σήμερα τις σχέσεις των Ορθοδόξων σε επίπεδο πολιτικής και θρησκείας.
• τη χριστιανική γραμματεία από το 55 μ.Χ. ως τον 20^ο αιώνα και μπορεί να περιγράφει, ερμηνεύει και συγκρίνει τις βασικές θεολογικές και ιδεολογικές τάσεις οι οποίες εμφανίζονται μέσα στα χριστιανικά κείμενα.
• τις μορφές και τα είδη της βυζαντινής τέχνης κατατάσσοντας τα χριστιανικά κειμήλια σε σχολές ή τεχνοτροπίες

Κατανοεί:

• τη σημασία σημαντικών γεγονότων ή περιόδων της Εκκλησιαστικής Ιστορίας στη διαμόρφωση της νεοελληνικής κοινωνίας.
• τις συγκλίνουσες και αποκλίνουσες σχέσεις των Ορθοδόξων λαών τόσο μεταξύ τους όσο και με τους ετερόδοξους ή αλλόδοξους.
• την πνευματική και πολιτισμική συνέχεια της Ορθόδοξης Ανατολής.
• τη σχέση Θεολογίας και τέχνης στην Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.
• τη γενικότερη σημασία του ορθόδοξου παρελθόντος και τη σχέση του με τη σύγχρονη νεοελληνική κοινωνία.

Ο εκπαιδευόμενος/η θα είναι ικανός/ή να:

• χρησιμοποιεί τις γνώσεις που αποκόμισε από το Πρόγραμμα για την ερμηνεία πνευματικών ή πολιτισμικών τάσεων στο χώρο της Ορθοδοξίας.
• διακρίνει την παρουσία του Βυζάντιου μετά την πτώση του, καθώς και την επίδραση που αυτό ασκεί σήμερα.
• αντιληφθεί τη διαφορετικότητα της Ορθοδοξίας ως μια εναλλακτική πολιτιστική πρόταση στον σύγχρονο κόσμο.
• Σχεδιάσει πολιτιστικά προγράμματα που απευθύνονται σε Ορθοδόξους.

Περιεχόμενα

Η Θεματική Ενότητα «Ορθόδοξος πολιτισμός» αποτελείται από πέντε (5) διδακτικές ενότητες, οι οποίες είναι οι ακόλουθες:

1^η ενότητα:

Η Εκκλησιαστική Ιστορία από τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες έως σήμερα.

2^η ενότητα:

Χριστιανική Γραμματεία Α΄ : 55-1054

3^η ενότητα:

Χριστιανική Γραμματεία Β΄ : 1054-20^ος αι.

4^η ενότητα:

Η Θεολογία της τέχνης στον Ορθόδοξο Χριστιανισμό.

5^η ενότητα

Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο, δηλαδή οι επιρροές του στον σύγχρονο κόσμο.

Υπεύθυνοι Εκπαίδευσης Προγράμματος Κοινωνία-Πολιτισμός-Θρησκεία:

Ι. Παχουνδάκης και Στρ. Σπύρου

Συντονισμός Ακαδημαϊκών Θεμάτων και Επικοινωνίας:

Σταμάτης Ζούλας, M. Sc., Καθηγητής Θεολογίας

Διδάσκων: Αναστάσιος Μαράς, Δρ Θ.

Διάρκεια Μαθήματος: 5 εβδομάδες